1915-1916 yılarında Ermenilerin tehciri sırasında meydana gelen olayları, tanıkların ifadelerinin derlenmesi yöntemiyle anlatan bir çalışma. Arnold Toynbee, olayları ağırlıklı olarak misyonerlerin ve tehcire maruz kalanların yazdığı mektuplara ve anlattıklarına dayandırmış. Nadir de olsa arada tarafsız olduğu varsayılabilecek bazı tanıkların söylediklerine yer verilmiş, çünkü gerek Hıristiyanlık propagandası yapmakla görevlendirilmiş misyonerlerin, gerekse tehcire uğrayanların bizzat kendilerinin kesinkez objektif davrandıklarını varsayabilmek kolay değil.Çalışmanın temel amacı, Ermenilerin karşılaştığı iddia edilen uygulamaları, İngilizlerin Osmanlı aleyhine bir propaganda amacıyla kullanabilmesi için bir “mavi kitap” (blue book) oluşturmak. Bu nedenle, kitapta Ermenilerin Birinci Dünya Savaşı başladıktan sonra İmparatorluk topraklarında nasıl başkaldırdığı, Türkler ve Kürtlere nasıl saldırmış olduğu tamamen es geçilmiş ve tehcirde olanlar üzerinde yoğunlaşılmış.Dolayısıyla, Osmanlı’daki Türklerin, Kürtlerin, hatta Çerkez, Çeçen ve Zazaların, İttihat ve Terakki yönetimi altında adeta Ermenileri işkence ile öldürebilmek için birbirleriyle yarıştığı izlenimi verilmiş. Söz konusu milletlerin resmi, masum ve medeni Ermeni toplumunu zulümle yok etmeye çalışan barbar ve geri kalmış insanlar bütünü olarak çizilmiş.Taraflı anlatımların en tipik örneğini, kitabın başındaki “Van Eyaleti’nde yaşananlar” kısmından görebilmek mümkün. Ruslarla birlik olup Osmanlı’ya ihanet eden Ermenilerin nasıl Türk yerleşim birimlerini bastıkları, devleti nasıl arkadan vurdukları tamamen atlanmış ve Osmanlı ordusunun geri gelmesi üzerine nasıl kaçtıkları ve yollarda nasıl kırıldıkları acıklı ifadelerle anlatılmış. Özellikle Doğu ve Güney Anadolu’daki yaşananlar da benzer şekilde meydana konmuş.Dolasıyısla bu kitap, belirttiğim üzere son derece başarılı bir propaganda çalışması olmuş. Ayrıca, Toynbee’nin dünyada saygı gören bir tarihçi olduğu ve her yazdığına bir ifadeyi kaynak gösterdiği düşünülürse, kitabın menfi etkisi daha rahat anlaşılabiliyor.Sonuçta Toynbee, büyük bir meselenin sadece tek boyutunu, bir tek bakış açısından inceleme görevi almış ve bunu, amirlerinin de istediği üzere başarıyla yerine getirmiştir. Gönül isterdi ki, cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’nin birçok devlet büyüğüyle yakın ilişki halinde olan bu tarihçiye başka araştırma imkanları da sağlanabilseydi ve meselenin enine boyuna incelenmesine olanak hazırlanabilseydi.Zira Toynbee’nin, Kurtuluş Savaşı’nda Yunanlılar’ın Türklere yaptığı zulümleri dünyaya duyuranlardan biri olduğu ve bu yüzden başına birtakım istenmeyen hadiseler geldiği de bilinmektedir. Yani koyu bir Türk düşmanı olduğu iddia edilemez.Ama bu öngörü maalesef gösterilememiş ve olayları tek bir bakış açısından yansıtan bu çalışma, Türkler için büyük bir anti-propaganda malzemesi olup çıkmıştır.